کتابخانه عمومی آیت الله العظمی مرعشی نجفی
کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، با عنوان بین المللی Public Library of Ayatollah Marashi Najafi یکی از کتابخانه های مهم و معتبر ایران و جهان اسلام است که هم اکنون دارای حدود یک میلیون جلد کتاب چاپی فارسی، عربی، ترکی و اردو، بیش از ۲۰۰۰۰ جلد کتاب چاپی به زبانهای لاتین، بیش از ۸۵۰۰۰ عنوان نسخه خطی و ۱۲۰۰۰ میکروفیلم است.
این کتابخانه به لحاظ ویژگیهای کم نظیرش مورد توجه محققان، پژوهشگران، دانشمندان و مستشرقان سراسر جهان است که در شهر مقدس و مذهبی قم و در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام قرار گرفته است. مردم قم آن را به اختصار «کتابخانه آقا نجفی » می نامند.
مؤسس کتابخانه
بنیانگذار کتابخانه، فقیه عالیقدر و مرجع تقلید فقید جهان تشیع، عالم اصولی، محدث رجالی، ادیب اریب و علامه نسابه، حضرت آیت الله العظمی ابوالمعالی سید شهاب الدین بن آیت الله سید شمس الدین محمود حسینی مرعشی نجفی است که در فاصله سالهای ۱۳۶۵-۱۴۱۱ ق ۱۹۴۵-۱۹۹۰م مرجعیت تقلید شیعیان را به عهده داشت.
ایشان در شهر نجف واقع در جنوب عراق در ۲۰ صفر ۱۳۱۵ ۲۸ مرداد۱۲۷۶ ۲۳ ژوئیه ۱۸۹۷م در میان خانواده ای روحانی قدم به عرصه وجود نهاد و علوم مقدماتی را نزد پدر بزرگوار خود و جده خویش بی بی شمس بیگم طباطبایی و دیگر اساتید به پایان برد، سپس علوم مختلف تجوید و قرائت، انساب، ادبیات، فقه و اصول، ریاضی و هیئت، طب، رجال و درایه و کلام را در حوزه های نجف، سامرا، کاظمین و تهران نزد اساتید فن و علماء اعلام و مراجع بزرگ آن زمان فرا گرفت و با شخصیتهای علمی و برجسته تشیع و تسنن ملاقات کرد، و از آنان استفاده های فراوانی برد و به دریافت اجازه اجتهاد نایل گردید و در علوم فقه، اصول، حدیث، تفسیر، رجال، قرائت، تجوید، عرفان، ریاضیات، هیئت، طب و بویژه انساب سرآمد اقران خویش گردید و در برخی از این علوم به مقام اجتهاد رسید و از شیوخ خویش اجازه اجتهاد دریافت کرد. گفتنی است که وی پیش از ۴۰۰ اجازه روایتی از علمای بزرگ شیعی، زیدی و سنی دریافت کرد که در مجموعه ای به نام «المسلسلام فی الاجازات » گردآوری شده و به زودی در دو جلد منتشر می گردد.
آیت الله مرعشی نجفی در ۱۳۴۲ق ۱۹۲۴م به ایران سفر کرد و پس از زیارت مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام در مشهد، به تهران رفت و مدت یک سال در این شهر توقف نمود، سپس به دعوت مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم، به این شهر مسافرت کرد و تا آخر عمر در این شهر سکونت گزید و به تدریس و تربیت طلاب پرداخت. از بدو اقامت در قم، به عنوان مدرس رسمی حوزه علمیه قم شناخته شد، علم و تقوا و حسن خلق ایشان باعث شهرت روزافزون وی گردید، چنان که مردم قم به ایشان علاقه بسیار داشتند و احترام فراوانی می کردند و روز به روز بر تعداد شاگردان ایشان افزوده می شد و پس از مدتی به عنوان یکی از ارکان اساسی حوزه علمیه قم و در شمار مراجع بزرگ تقلید درآمد، و شمار فراوانی از شیعیان ایران، عراق، پاکستان، هندوستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس و دیگر مناطق شیعه نشین ایشان را به عنوان مرجع تقلید خویش پذیرفته و از ایشان تقلید کردند.
آیت الله مرعشی نجفی در مبارزات ضد استعماری مردم عراق علیه استعمار انگلیس به هنگامی که در نجف مشغول تحصیل بود شرکت داشت و سپس در ایران همگام با دیگر مراجع و مردم ایران علیه رژیم پهلوی و عوامل آنان به مبارزه پرداخت و پس از عمری تلاش و تدریس و مبارزه و خدمات مهم دینی، اجتماعی، فرهنگی که یکی از آنها تاسیس کتابخانه بود در۷ صفر ۱۴۱۱ مصادف با ۷ شهریور۱۳۶۹ و برابر با ۱ سپتامبر ۱۹۹۰م در اثر بیماری قلبی درگذشت.
تاریخچه کتابخانه
تشکیل هسته اولیه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به بیش از هشتاد سال پیش بازمی گردد، یعنی زمانی که آیت الله مرعشی نجفی در نجف اشرف به فراگیری دانش و تحصیل اشتغال داشت. در آن دوره هنوز ارزش و اهمیت کتب خطی و میراث فرهنگی اسلامی مانند امروز بر همگان روشن نبود، از این رو بیگانگان و دلالان بین المللی کتاب و سودجویان و سوداگران کتاب و عوامل دولتهای استعماری، کتابهای نفیس و کمیاب و نسخه های خطی را به کمترین قیمت می خریدند و از کشورهای اسلامی خارج می ساختند. در آن زمان کسی به فکر حفظ و نگهداری و گردآوری این میراث بزرگ نبود، و کوششی در جلوگیری از خروج این کتابهای ارزشمند از کشورهای اسلامی انجام نمی گرفت. ایشان که علاقه خاصی به مطالعه میراث عظیم اسلامی و نیز به جمع آوری و حفظ و حراست آثار گذشتگان داشت و درصدد جلوگیری از تاراج آنها برآمده بود، متاسفانه به تنهایی یارای مقابله با آن موج عظیم غارت و چپاول میراث اسلامی را نداشت و نمی توانست دست روی دست بگذارد و اقدامی نکند، این بود که تا آنجا که در توان داشت به جمع آوری کتب نفیس خطی و آثار اسلامی پرداخت چنان که گاهی در این مسیر، گرفتاریهایی نیز برای وی پیش می آمد. چنان که برای خرید کتاب و نسخه خطی ریاض العلماء میرزا عبدالله افندی که اتفاقا نسخه منحصر بفردی هم بود با حاکم انگلیسی نجف اشرف درگیر شد و به زندان افتاد، اما از پای ننشست و از آن کتاب چندین نسخه تهیه کرد که اکنون در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است. و نسخه چاپی ریاض العلماء کنونی از روی آن انجام گرفته است.
ایشان نخست فهرستی از کتابهای ارزشمند چاپی و نسخه های نفیس و گرانقدر خطی و چاپی فراهم آورد و بتدریج شروع به خرید آنها کرد، این فهرست اکنون به صورت دفترچه ای در کتابخانه موجود است.
خریداری این گونه کتابها با توجه به اینکه دلالان و سوداگران بین المللی نیز درصدد تهیه آن بودند، بودجه بسیار و توان مالی فراوانی لازم داشت، از این رو ایشان با حذف کردن یک وعده از غذای شبانه روزی و کاستن از مخارج زندگی خود و تحمل زحمات بسیار در به جا آوردن نماز و روزه استیجاری و کار کردن شبانه در یک کارگاه برنج کوبی، مقداری از بودجه لازم جهت خریداری این نسخ را فراهم می نمود.
عشق و علاقه پایان ناپذیر وی به کتاب و علم و میراث بزرگ اسلامی و بویژه آثار شیعی تا آنجا بود که ایشان حاضر بود مشکلات بسیار و مصایب و حوادث تلخ و ناراحت کننده را در این راه به جان بخرد.
با این تمهیدات مجموعه گران سنگی از کتب و نسخ خطی و مجموعه های آثار علمای شیعی و اسلامی به دست ایشان فراهم آمد، و بنیاد کتابخانه عمومی فعلی در نجف نهاده شد. پس از عزیمت ایشان به ایران و سکونت در شهر مقدس قم، آیت الله مرعشی کتابخانه شخصی خود را از نجف اشرف به قم، منتقل ساخت و در ایران نیز کار خریداری نسخ وکتب خطی را با جدیت بیشتری دنبال کرد، و با روابطی که از طریق مکاتبه با علما و شخصیتهای علمی و دانشگاهی کشورهای اسلامی برقرار نموده بود، از طریق آنان کتابهای نفیس و ارزشمند را تهیه می کرد، به صورتی که تمامی اطاقهای بیرونی و درونی منزل ایشان مملو از کتاب گردید و دانشگاهیان آن روز نظیر، آیت الله سید محمد مشکوه، علامه محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، بدیع الزمان فروزانفر، محمد تقی مدرس رضوی، محمود شهابی، جلال الدین همایی، و جمعی دیگر، روزهای جمعه برای استفاده از منابع و نسخ و کتب موجود در کتابخانه شخصی ایشان به قم می آمدند و در منزل ایشان از این کتب استفاده می کردند و به مباحثات علمی می پرداختند. یکی از کسانی که از کتابخانه ایشان و از اطلاعات آیت الله در مورد کتاب و نسخ خطی بسیار استفاده برد، علامه بزرگوار شیخ آقابزرگ تهرانی صاحب کتاب معروف الذریعه الی تصانیف الشیعه است.
حجم کتابها روزبه روز بیشتر می شد و دیگر منزل شخصی ایشان گنجایش آن همه کتاب را نداشت، از این رو وی تعداد ۲۷۸ مجلد کتاب خطی نفیس به کتابخانه دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی امروز) دانشگاه تهران اهدا کرد، که در مقدمه جلد اول فهرست نسخه های خطی آن کتابخانه به آنها اشاره شده است. شمار زیادی از نسخه های خطی و کتب چاپی نفیس نیز از طرف آیت الله به کتابخانه های آستان قدس رضوی، آستانه حضرت معصوم علیهاالسلام، آستانه حضرت عبدالعظمی علیه السلام، آستانه شاهچراغ، مدرسه فیضیه و دیگر کتابخانه های داخل و خارج کشور اهدا شده است. اما اینها مشکل کمبود جا را حل نکرد از این جهت ایشان پس از ساختن مدرسه علمیه ای در خیابان ارم قم، سالنی هم برای کتابخانه درنظر گرفتند و کتابها و متون درسی، فقهی، تفسیری، اصولی و برخی از کتب دیگر را برای استفاده و مطالعه اساتید و طلاب مدرسه و حوزه علمیه قم، به آن جا منتقل ساختند، پس از مدتی بر اثر استقبال طلاب مدرسه و دیگر علما و فضلای حوزه که از خارج مدرسه برای مطالعه به آن کتابخانه مراجعه می کردند، به منابع و کتب بیشتر و فضای وسیعتری نیاز افتاد. آیت الله مرعشی طبقه سوم مدرسه مذکور را به عنوان کتابخانه ساختند که در نیمه شعبان ۱۳۸۶ ۲۵ آبان ماه ۱۳۴۵ / ۱۰ دسامبر۱۹۶۶م با حضور آیت الله مرعشی و جمع بسیاری از طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، گشایش یافت و مقدار زیادی کتاب چاپی و خطی نفیس بار دیگر از جانب ایشان به این کتابخانه اهدا گردید، که مجموعه آن کتابخانه را تا ۱۰۳۰۰ جلد چاپی و ۲۰۰۰ نسخه خطی نفیس افزایش داد. این کتابخانه شامل یک سالن مطالعه و قرائتخانه و یک مخزن بود.
هجوم فراوان علاقه مندان به کتاب و مطالعه وخریداری مجموعه ها و کتب جدید بار دیگر کمبود فضای مطالعه و مخزن نگهداری کتب را به صورت جدیتری مطرح ساخت، چنان که آیت الله مرعشی تصمیم گرفتند که بنای کتابخانه ای بزرگ و مستقل را پی ریزی کنند و مشکلات کمبود منابع، فضای مناسب و قرائتخانه را برطرف سازند. از این رو حدود ۱۰۰۰متر زمین در مقابل همان مدرسه در خیابان ارم (خیابان آیت الله مرعشی فعلی) خریداری کردند و کلنگ بنای آن را در ۱۳۹۰ق ۱۹۷۰م خود به زمین زدند و ساختمان اصلی کتابخانه آغاز گردید، کارهای ساختمانی آن پس از چهارسال کار مداوم پایان یافت و در ۱۵ شعبان ۱۳۹۴ق ۵ سپتامبر ۱۹۷۴م طی مراسم باشکوهی با حضور آیت الله و گروه انبوهی از مردم قم و طلاب حوزه علمیه و فضلا با نام «کتابخانه موقوفه آیت الله العظمی مرعشی نجفی » رسما افتتاح شد و آغاز به کار کرد. کتابخانه در روز افتتاح حدود ۱۶۰۰۰ جلد کتاب چاپی و خطی داشت. فضای وسیع کتابخانه جدید، امکان پذیرش افراد بسیار و گنجایش کتابهای خطی و چاپی فراوانی داشت. آیت الله مرعشی قسمت اعظم کتابهای خود را به کتابخانه جدید اهدا کرد و از آن پس هر روز بر مجموعه ذخائر خطی و چاپی آن افزوده و تدریجا همه کتابهای ایشان، اعم از خطی و چاپی، به این ساختمان جدید منتقل گردید و بر عموم وقف شد.
نمای ظاهری کتابخانه
سبک معماری و نمای ظاهری کتابخانه متاثر از معماری سنتی اسلامی با کاشیکاری های معرق و تزیینی و طاقنماهای مقرنس و متعدد است. رویه ساختمان با آجر چهار سانتی زرد قمی و کتیبه های کاشی ساخته شده است. در عین این که رعایت سنت در نماسازی انجام گرفته، تجدد و رفاه معماری جدید نیز به نحو اکمل در قسمتهای دورنی لحاظ شده است.
ساختمان کتابخانه
پس از ساخته شدن کتابخانه در ۱۳۹۴ق در سال ۱۳۵۸ ش ۱۹۷۹ م حدود ۵۰۰ متر مربع زمین دیگر در کنار بخش غربی کتابخانه، خریداری گردید و در آن بنای یک ساختمان پنج طبقه ریخته شد که پس از تکمیل کارهای ساختمانی آن به مجموعه بنای کتابخانه اضافه گردید. در قسمت شرقی کتابخانه نیز فضای بازی از قبل باقی مانده بود که آن قسمت نیز به ساختمان کتابخانه اضافه گردید و به این ترتیب مساحت زمین زیربنای کتابخانه با احتساب طبقات مختلف به ۵۰۰۰ متر مربع رسید.
با احتساب زیرزمین در قسمت مرکزی و جلو کتابخانه چهار طبقه و در بخش غربی کتابخانه فعلی پنج طبقه و به این شرح است:
– طبقه زیرین شامل تاسیسات کتابخانه، سالن صحافی کتابهای چاپی، خدمات فنی، انبارهای وسایل کتابخانه، واحد تاسیسات و ترابری و اطلاعات و تلفن سانترال.
– طبقه همکف، مشتمل بر سالنهای مطالعه و قرائت، تحویل کتاب، دفتر تولیت، واحد کامپیوتر، بخش مراجع عمومی، برگه دانها، مرقد آیت الله مرعشی نجفی بانی و مؤسس کتابخانه بنابر وصیت ایشان در همین طبقه و در درگاه ورودی اصلی کتابخانه قرار دارد.
– طبقه اول شامل دفتر مدیریت داخلی، معاونان، امور اداری، سالن ذخائر خطی، فهرست نویسی کتب خطی، سالن اجتماعات، سالن محققان، سالن صحافی سنتی، بخش آسیب شناسی، آفت زدایی و ترمیم کتب خطی، بخش میکروگرافی (میکروفیلم، تکثیر، عکسبرداری، میکروفیش)، سالن فهارس کتب خطی کتابخانه های مختلف جهان و کتابهای عکسی، روابط عمومی و بین الملل.
– طبقه دوم از بخش غربی کتابخانه شامل مخازن کتابهای چاپی عربی، فارسی، اردو و ترکی. و در قسمت شرقی شامل بخشهای فهرست نویسی کتب وارده و ثبت و جداسازی و بخش کامپیوتر و رده بندی کتب. همه طبقات کتابخانه با آسانسور حمل نفر و حمل کتاب و همچنین پله های عریض به یکدیگر مرتبط شده است. کتابخانه شامل تجهیزات کامل آتش نشانی است و در قسمت مخازن کتابهای خطی مجهز به دستگاههای گاز هالیون است ،که در هنگام بروز حادثه آتش سوزی به صورت اتوماتیک عمل اطفاء حریق و مهار آتش سوزی را انجام می دهد بدون این که به کتابها آسیبی وارد شود. نورگیری کتابخانه به صورتی است که سالنهای مطالعه و مخازن به اندازه کافی از نور طبیعی بهره مند می شود. در چیدن و تنظیم قفسه های کتاب، معیارها و اصول رایج فنی مراعات شده است.
از دیگر تجهیزات کتابخانه، سیستم صوتی هشدار دهنده است، همچنین دارای تلکس لاتین، فاکس برای ارتباطات داخلی و خارجی، دستگاه نقش تمبر برای سهولت امر مبادلات پستی و برق اضطراری است.
مدیریت و تولیت
تولیت کتابخانه بنابر وصیت بانی و واقف کتابخانه، از اولین روز شروع کار کتابخانه تا کنون به عهده فرزند ارشد ایشان حضرت حجه الاسلام والمسلمین جناب آقای دکتر محمود مرعشی نجفی بوده است، ایشان شخصیتی کتابشناس و خبره در فن کتابداری و کتابخانه و کتاب است و نقشی اساسی در شکل گیری و ساخت کتابخانه دارد و بنا به گفته آیت الله مرعشی «در حقیقت بنیانگذار این کتابخانه ایشان می باشد». دکتر مرعشی از ده ها سال پیش در محضر پدر خود با امور کتاب و شناخت نسخه های خطی آشنایی پیدا کرده است و اصولا پیش از تشکیل کتابخانه تمامی مسؤولیتهای اداری، فرهنگی، خرید کتاب، و توسعه و رشد آن به عهده ایشان بوده است. براساس همان وصیتنامه بانی و واقف، امر تولیت کتابخانه برای همیشه به عهده خانواده ایشان است.
این کتابخانه دارای یک قائم مقام، مدیریت داخلی، و چند معاون اداری، مالی و اجرایی است.
امور مالی و بودجه
تامین بودجه کل کتابخانه از همان آغاز تا هنگام درگذشت آیت الله مرعشی بر عهده خود ایشان بود، که صرف خرید کتابهای خطی، چاپی، مجلات، نشریات، تجهیزات، پرداخت حقوق کارکنان و کلا هزینه های جاری می شده است. اما پس از رحلت ایشان و توسعه روزافزون کتابخانه و افزایش کارکنان و فعالیتهای گسترده تحقیقاتی و پژوهشی و … تامین بودجه سالانه کتابخانه با مشکلاتی مواجه گردید که در اثر تدبیر و دوراندیشی تولیت محترم آن و با مشورت با مقامات مسؤول مملکتی، طرحی آماده شد که به صورت لایحه ای به مجلس شورای اسلامی ارائه گردید، در این طرح بودجه سالانه کتابخانه پیش بینی شده بود که به تصویب نمایندگان رسید. به این طریق حدود ۸۰ درصد هزینه های جاری کتابخانه از طریق بودجه عمومی دولت و بقیه به وسیله تولیت کتابخانه از راههای مختلف تامین می گردد.
بخشهای مختلف
ساختمان جدید کتابخانه عمومی مرعشی نجفی دارای بخشهای مختلفی به شرح زیر است:
– مرکز خدمات همگانی این مرکز شامل تالار بزرگ ابن سینا، تالار ویژه کتابهای حوزوی، تالار خواجه نصیرالدین طوسی، تالار شیخ مفید، و فروشگاه کتاب است. کتابخانه ۴۵۰۰۰ عضو دارد.
– مرکز منابع و خدمات ویژه (کانون پژوهش) این‌مرکز از واحدهای اصلی کتابخانه تشکیل شده و خدماتی نظیر پژوهش و تصحیح نسخه‌های خطی اسلامی، فهرستنگاری نسخه‌های خطی، تبارشناسی، و غیره را ارائه می‌کند.
– مرکز حفاظت منابع کتابخانه این مرکز از واحدهای‌متعدد تشکیل می‌شود که در آنها آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی، مرمت و بازسازی کتابهای خطی و اسناد دست‌نویس، میکروگرافی، و صحافی و جلدسازی کتابهای چاپی صورت می‌گیرد.
– مرکز خدمات فنی این مرکز از واحدهای انتخاب و سفارش، ثبت و اعلام، بررسی و وجین کتابها، آماده‌سازی، فهرستنویسی، برگه‌آرایی، دبیزشگاه، پژوهشگاه، و مرکز رایانه تشکیل شده است. مرکز رایانه در ۱۳۷۵ برای ایجاد و توسعه نظام اطلاع‌رسانی متمرکز، پشتیبانی فنی، فهرستنویسی استاندارد، مجموعه‌سازی، و مدیریت شبکه رایانه تأسیس شده است. همچنین بخشی جهت فهرستنگاری نسخه‌های خطی وجود دارد که در این بخش گروهی از کتابشناسان و نسخه‌شناسان نسخه‌های خطی به سرپرستی سیدمحمود مرعشی به نگارش فهرست نسخه‌های خطی موجود در گنجینه کتابخانه اشتغال دارند و تاکنون سی جلد از این فهرست منتشر شده است و پیش‌بینی می‌شود مجلدات آن به ۶۰ عدد برسد.
– مرکز قم شناسی این مرکز مجموعه کتابها و مقالاتی را جمع‌آوری می‌کند که به زبانهای مختلف درباره قم نوشته شده است. همچنین منابعی درباره نسب‌شناسی به زبانهای مختلف در مرکزی به‌نام مرکز تبارشناسی نگهداری می‌شود.
– مرکز دایرة المعارف کتابخانه‌های جهان این مرکز در۱۳۷۰ به‌منظور تدوین دایره‌المعارف تخصصی درباره کتابخانه‌هایی تأسیس شده است که دارای مجموعه‌های خطی اسلامی هستند.
در کنار بخشهای فوق، کتابخانه دارای واحدهای تحقیقاتی و فرهنگی نیز هست از آن جمله:
– واحد تحقیقات که در یکی از تالارهای کتابخانه قرار دارد و محققان در آن به کار تحقیق می پردازند، و کتابهای بسیاری را مورد تحقیق قرار می دهند.
– واحد انتشارات که تاکنون بیش از ۲۵۰ عنوان کتاب در بیش از ۵۰۰ جلد منتشر نموده است و در چهارمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به سال ۱۳۷۰ شمسی به عنوان ناشر نمونه سال انتخاب و معرفی شد.
– واحد دائرة المعارف کتابخانه های جهان که از واحدهای بسیار فعال و مهم کتابخانه است و دست اندر کار تدوین دائره المعارفی درباره کتابخانه هایی است که حاوی نسخه های خطی و تراث اسلامی هستند. این واحد هم اکنون در ساختمان شماره ۲ کتابخانه واقع در ساختمان شهابیه در خیابان امام قم قرار دارد، و تاکنون بیش از ۵۰۰۰۰ برگه فیش عناوین کتابخانه های داخلی و خارجی تهیه کرده است. و پیش درآمد آن در حال انتشار است.
نظام رده بندی و خدمات کتابخانه
رده بندی و فهرستنویسی و شماره گذاری کتابهای کتابخانه براساس قرار گرفتن کتب وارده در قفسه ها است. برای هر کتاب سه برگه تهیه می شود برگه مادر براساس عنوان کتاب؛ برگه نام پدید آورنده؛ و برگه موضوع. برگه های موضوعی در قسمت اداری کتابخانه و محل مراجعه اولیای کتابخانه و متخصصان و پژوهشگران است. دو نوع برگه دیگر به ترتیب الفبایی در برگه دانهای مخصوص واقع در سالن عمومی کتابخانه قرار دارند، این برگه ها در سه رنگ سفید (برای نام کتاب) سبز (برای موضوع کتاب) و صورتی (برای پدید آورنده کتاب) تنظیم شده اند. که مورد استفاده مراجعه کنندگان است.
کتابخانه در حال حاضر به همکاری تعدادی از افراد متخصص و کارآزموده در واحد فهرستنویسی، مشغول تهیه فهرستی برای کتابهای چاپی و رده بندی آنها به شیوه ای جدید است، که با تکمیل شدن کارهای نهایی کامپیوتری کردن خدمات کتابخانه، بهره برداری از این فهرست آغاز خواهد شد و هدف این است که مراجعان در کمترین زمان ممکن به منابع موردنظر دسترسی پیدا کنند.
به کارگیری کامپیوتر در کتابخانه تاکنون حدود ۱۸۰۰۰۰ جلد کتاب را زیر پوشش قرار داده است، از این رو جستجوی کامپیوتری برای بازیابی مشخصات از میان این تعداد کتاب، قمست عمده ای از نیازهای بازیابی منابع موجود را مرتفع ساخته است. دو برنامه توسعه بعدی کامپیوتری کردن، ارتباط شبکه ای با سایر کتابخانه های معتبر و مهم داخل و خارج کشور مورد نظر است که گام مهمی در مبادله اطلاعات کتابشناسی خواهد بود. بنابراین هم اکنون شیوه خدمت رسانی و بهره برداری از منابع موجود در کتابخانه از دو طریق کامپیوتر و برگه دانها انجام می گیرد.
شرایط عضویت
کتابخانه در حال حاضر بیش از بیست و هفت هزار ۲۷۰۰۰ عضو ثابت دارد که روز به روز در حال افزایش است و روزانه ۱۵۰۰ نفر و سالانه بیش از نیم میلیون نفر در دو نوبت صبح و بعد از ظهر یعنی از ساعت ۷ صبح تا ۹ شب از کتابخانه استفاده می کنند، در این برآورد مراجعه کنندگان آزاد، محققان، استادان و دانشجویان دانشگاهها که با معرفینامه از طرف مؤسسات علمی، دانشگاهها، مراکز فرهنگی و یا به صورت مستقل و بدون معرفینامه مراجعه می کنند جز آمار اعضا منظور نشده است. کارت عضویت بدون پرداخت حق عضویت صادر می شود و تنها با داشتن برگه عضویت و ارائه آن همه نوع امکانات و خدمات کتابخانه در اختیار اعضا قرار می گیرد.
مؤسسات و مراکز علمی و مجامع علمی و پژوهشی و محققان به صورت حضوری یا مکاتبه ای، به راحتی از منابع چاپی و خطی کتابخانه و میکروفیلم، میکروفیش، عکس و زیراکس بهره مند می گردند.
خدمات ویژه
بخش خدماتی کتابخانه را می توان به دو نوع عمده تقسیم کرد: خدمات متعارفی که در تمامی کتابخانه های فعال جهان مرسوم و معمول است. و خدمات ویژه مانند تجهیزات فیلمبرداری و تهیه میکروفیلم و میکروفیش و میکروژاکت، چاپ کردن آنها، دستگاه فیلمخوانی، زیراکس و تکثیر، که همه این دستگاهها هم اکنون در حال ارائه خدمات به تمامی افراد یا مؤسسات و مراکز علمی داخل و خارج کشور است.
بیش از سه هزار میکروفیلم از نسخه های خطی موجود در کتابخانه های داخل و خارج کشور به صورت کتب عکسی درآمده و در اختیار مراجعه کنندگان قرار دارد. این میکروفیلمها حاصل ارتباط با کتابخانه های مهم و معتبری چون کتابخانه ملی فرانسه، بریتانیا، چستربین، اسکوریان، واتیکان، آمپرزیانا، ظاهریه دمشق، دارالکتب قاهره و برخی از کتابخانه های مهم ترکیه، هند، عراق، سوریه و پاکستان و بیش از ۷۰ کتابخانه و مرکز علمی و فرهنگی در آمریکا از جمله کتابخانه کنگره است.
ارسال کتاب به کتابخانه ها و مؤسسات علمی و مراکز دانشگاهی و برخی از محققان داخلی و خارجی، چه از نشریات خود کتابخانه و چه از انتشارات دیگر مراکز علمی و موسسات فرهنگی، از جمله خدمات ویژه کتابخانه به مجامع علمی و فرهنگی است.
آموزش کارکنان کتابخانه در موضوعات گوناگون مربوط به امور کتابداری و اداری و صحافی و فهرستنویسی و خدمات اداری از جمله اطفای حریق و غیر از اینها نیز از دیگر خدمات مهم کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی است.
موجودی کتابخانه
مخازن و آمار کتابخانه هم اکنون دارای چند مخزن اصلی و فرعی به این شرح است:
مخزن کتب چاپی شماره ۱: در این مخزن که شامل ۳ سالن بزرگ است و در طبقه فوقانی کتابخانه واقع شده است در حال حاضر بیش از ۰۰۰/۰۰۰/۱ جلد کتاب چاپی فارسی، عربی، ترکی و اردو، با احتساب آن دسته از کتابهایی که بعلت ضیق مکان فعلا در انبار مستقر گردیده وجود دارد که روز به روز در حال افزایش است.
مخزن کتب چاپی شماره ۲: در این مخزن هم اکنون بیش از ۲۰۰۰۰ جلد کتاب به ۳۰ زبان خارجی وجود دارد.
مخزن کتب چاپی شماره ۳: شامل کتابهای چاپی سنگی و نادر و کمیاب که تاریخ چاپ برخی از آنها به ۴۰۰ سال پیش بازمی گردد.
مخزن کتب عکسی: هم اکنون بیش از ۳۰۰۰۰ هزار جلد کتاب عکسی در آن وجود دارد، در این مخزن فهارس کتابهای خطی و چاپی بسیاری از کتابخانه های معتبر داخلی و خارجی نیز نگاهداری می شود.
مخزن میکروفیلم: در این مخزن تا این تاریخ نزدیک به ۹۶۰۰ میکروفیلم از همین تعداد نسخه خطی نگاهداری می شود.
مخزن کتب خطی: نیز یکی از مخازن مهم و اصلی کتابخانه است، و در طبقه دوم کتابخانه قرار دارد. در این مخزن ۴۲۰۰۰ مجلد نسخه خطی وجود دارد که بالغ بر ۸۵۰۰۰ عنوان کتاب خطی است، و در آن نسخه های ارزشمندی وجود دارد که در قسمت نفایس کتابخانه به توضیح آن خواهیم پرداخت.
مخزن کتب اهدایی یا خریداری شده: در این مخزن کتابهای اهدایی یا مجموعه هایی خریداری شده قرار دارند که تاکنون فهرست نشده اند و در اثر محدودیت جا و تا زمان بهره برداری از ساختمان جدید کتابخانه، در ساختمان شماره ۲ واقع در ساختمان شهابیه استقرار یافته اند و به دهها هزار جلد بالغ می شود.
آرشیو مجلات، روزنامه ها و نشریات ادواری داخلی و خارجی قدیم و جدید که به زبانهای مختلف است و در طبقه زیرین کتابخانه مستقر است و به بیش از ۱۰۰۰ عنوان بالغ می گردد.
اکثر کتابهای خطی و چاپی را آیت الله العظمی مرعشی خریداری و به کتابخانه وقف کرده اند، بیش از ۶۵ درصد مخطوطات به زبان عربی و بقیه به زبان فارسی و مقداری اندکی به زبان اردو و ترکی است.
کار خرید مجموعه های خطی و چاپی هم اکنون نیز ادامه دارد و کتابخانه از طریق شرکت در نمایشگاههای بین المللی در ایران و خارج از ایران ضمن به نمایش گذاردن و فروش انتشارات خود جدیدترین کتابهای منتشر شده در جهان را فراهم می سازد. همچنین کتابهای جدید منتشر شده در ایران از طریق وزارت ارشاد و خرید از ناشران و کتابفروشیها هر روزه به کتابخانه وارد می شود.
نفایس کتابخانه
خطوط در میان مجموعه های خطی کتابخانه خطوط بسیار نفیسی از علمای بزرگ و خوشنویسان و حکام و سلاطین وجود دارد که بسیار نفیس و ارزشمند است مانند خطوط شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، فخر المحققین، یحیی بن سعید حلی، سید حیدر آملی، احمد بن فهد حلی، محمد بن بندار، عبدالرحمان بن عتایقی، فاضل مقداد، صلاح الدین صفدی، محقق کرکی، فیض کاشانی، سید نعمت الله جزایری، مجلسی اول، مجلسی دوم (علامه مجلسی)، شیخ بهایی، شیخ حر عاملی، ملا عبدالرزاق گیلانی، ملا خلیل قزوینی، شهید ثانی، قاضی نورالله شوشتری، ملا صدرا، خلیفه سلطان مرعشی، فاضل هندی، میر مصطفی تفرشی، میر داماد، آقا حسین خوانساری، ملا احمد نراقی، میرزا قمی، قاضی سعید قمی، مولی عبدالله افندی اصفهانی، آقا رضی قزوینی، مولی عبدالله شوشتری، شیخ احمد احسایی، میرزا محمد استرآبادی، محمد امین استرآبادی، ملا شمسا گیلانی، سید علی خان مدنی، ملا اسماعیل خواجوی، شیخ حسن صاحب معالم، شیخ فخرالدین طریحی، کاتب چلبی، کرمانی شارح صحیح بخاری، شیخ فضل الله نوری، شیخ مرتضی انصاری، شیخ حسن صاحب جواهر، حاجی نوری، حجه الاسلام شفتی، ملا محمد طاهر قمی، غیاث الدین دشتکی، و بسیاری علما و بزرگان و خوشنویسان بنام سده های گذشته و بسیاری از خطوط و احکام سلاطین و امرا و بزرگان و اجازات متعدد از شخصیتهای مهم شیعی.
نسخ خطی نسخه های خطی بسیار نفیسی از قرون مختلف در میان مجموعه های خطی کتابخانه موجود است به شرح زیر:
سده سوم و چهارم هجری اوراقی از قرآن به خط کوفی از سده های سوم و چهارم هجری؛ قدیمی ترین نسخه خطی این مجموعه که تاریخ دارد، بخشی از قرآن مجید به خط علی بن هلال معروف به ابن بواب کاتب بغدادی است که شامل دو جزء قرآن است و در سال ۳۹۲ق ۱۰۰۲ م در بغداد کتابت شده است، برخی از این نسخه ها بر روی پوست نوشته شده و بسیار نفیس هستند.
سده پنجم هجری اعراب القرآن، تحریر۴۴۶ ق؛ تفسیر التبیان، شیخ طوسی در دو جلد که بر خود ایشان قرائت شده و تاریخ تحریر آن ۴۵۵ق۱۰۶۳م است؛ نسخه ای از نهج البلاغه، که در تاریخ ۴۶۹ق۱۰۷۶م نوشته شده است.
سده ششم هجری دوازدهم میلادی نهج البلاغه، کتابت ۵۲۹ ق؛ نسخه هایی از النهایه شیخ طوسی در فقه نوشته سالهای ۵۰۷، ۵۳۵، ۵۹۵ق؛ المبسوط شیخ طوسی در فقه، مورخ ۵۰۷ق و دو نسخه دیگر از المبسوط، کتابت شده در همین سده؛ کتاب الماه، تالیف ابوسهل در طب تحریر۵۰۷ق؛ معجم الصحابه بغوی در حدیث، مورخ ۵۱۳ق؛ رسائل ابواسحاق صابی، در ادب مورخ ۵۳۳ق؛ نسخه دیگری از رسائل صابی تحریر همین سده؛ نزهه القلوب ابوبکر سجستانی در لغات قرآن کریم، مورخ ۵۳۴ق؛ ارشاد شیخ مفید مورخ ۵۶۵ق؛ مجموعه ای از رسائل شیخ مفید در اعتقادات و فقه نوشته شده در همین سده؛ الجمل الهادیه ابوالحسین نحوی، مورخ حدود ۵۷۲ق؛ تفسیر الوسیط ابوالحسن علی واحدی نیشابوری، مورخ ۵۷۲ق؛ کیهان شناخت در هیئت از ابوعلی بن قطان مروزی بخارائی، تحریر۵۸۶ق؛ رجال کشی مورخ ۵۷۷ ق؛ بصائر الدرجات ابوجعفر صفار قمی، در حدیث، مورخ ۵۹۱ق؛ الانتصار سید مرتضی در فقه، مورخ ۵۹۱ق؛ تفسیر ابوالفتوح رازی به فارسی، مورخ ۵۹۵ق؛ تبصره الادله در کلام، مورخ ۵۹۵ق؛ صحاح اللغه جوهری، مورخ ۵۹۶ ق؛ الغریبین ابوعبید هروی،
نسخه های بسیار نفیس دیگری از همین سده موجود است که عبارتند از: کتاب المزار، در زیارات؛ ینابیع اللغه ابوجعفر بیهقی؛ قسمتی از تفسیر التبیان شیخ طوسی؛ التیسیر در قرائت از ابوعمرو الدانی؛ شرح صحیح بخاری در حدیث؛ فقه حنفی از مؤلفی مجهول؛ البدیع در بلاغت؛ شرح قصیده ابن فارض به فارسی؛ معانی القرآن ابوجعفر نحاس؛ شرح دیوان متنبی، از ابوالحسن واحدی نیشابوری؛ کامل الصناعه علی بن عباس مجوسی در طب؛ قانون ابن سینا در طب؛ الاجوبه المسکته ابن عون در ادب.
سده هفتم هجری سیزدهم میلادی صحاح اللغه جوهری، مورخ ۶۰۸ ق؛ ایجاز الغرائب ابوالفتوح بیهقی در لغت، مورخ ۶۰۸ ق؛ منال الطالب در تاریخ، مورخ ۶۲۰ ق؛ الشفاء ابن سینا، مورخ ۶۲۲ق؛ قانون ابن سینا مورخ ۶۳۰ق؛ اسباب النزول ابومحمد بغوی شافعی، در علوم قرآنی، مورخ ۶۳۷ق؛ دیوان ابن عنین دمشقی، مورخ ۶۴۰ق؛ مجموعه ای در شعر و صرف و ادب و اخلاق، مورخ سالهای ۶۴۱،۶۵۳، ۶۵۵،۶۵۷ق؛ نهج البلاغه، مورخ ۶۵۵ ق، النهایه شیخ طوسی، مورخ ۶۵۴ ق که بر محقق حلی قرائت شده است. نهج البلاغه با اجازه ای به خط یحیی بن سعید حلی، مورخ ۶۵۵ق؛ تفسیر ینابیع العلوم صفی الدین اندخوری به فارسی، مورخ ۶۶۱ق؛ الایضاح فی شرح المقامات از ابوالفتح مطرزی در ادب، مورخ ۶۷۳ق؛ التهذیب فی التفسیر از ابوسعید جشمی بیهقی، مورخ ۶۷۸ق؛ الجمع بین الصحیحین حمیدی، مورخ ۶۷۵ق؛ اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی به فارسی، مورخ ۶۷۵ق؛ ذخیره خوارزمشاهی از سید اسماعیل جرجانی در طب؛ به فارسی، مورخ ۶۸۵ق؛ صحیفه سجادیه، مورخ ۶۹۵ق.
همچنین نسخه های بسیار نفیس دیگری از سده هفتم تا نهم هجری موجود است که برخی از آنها عبارتند از مجمل اصول الاحکام در نجوم از ابوالحسن کوشیار باشهری جیلی؛ ارشاد شیخ مفید؛ الغرر والدرر، آمدی؛ المفردات راغب اصفهانی؛ المستصفی غزالی؛ تفسیر الکشف والبیان ثعلبی که با نسخه اصل مقابله شده است؛ فضائل امام علی علیه السلام از عبدالله بن احمد بن حنبل؛ السیره ابن اسحاق؛ السرائر ابن ادریس حلی؛ انوار الیقین فی امامه امیرالمؤمنین علیه السلام؛ فضل زیاره الحسین علیه السلام از ابن شجری کوفی؛ تفسیر التلخیص از کواشی؛ السامی فی الاسامی؛ بسیاری از این نسخه ها تاکنون به چاپ نرسیده اند.
در میان کتب خطی نفیس اسلامی برخی نسخه های خطی از کتب غیر اسلامی نیز وجود دارند که اگر چه تعدادشان زیاد نیست، اما در نوع خود از نفایس ارزشمند کتابخانه به شمار می روند. برخی از آنها عبارتند از تفسیر انجیل به خط لاتین که حدود هفت قرن قبل بر روی پوست بز نوشته شده و قطع آن بسیار بزرگ و جلد آن از چوب با روکش چرم و گوشه ها و ترنج وسط جلد آن از فلز است؛ چند جلد از انجیل بر روی پوست به خط حبشی که بیش از هشت قرن قبل تحریر شده اند؛ اوستا به خط پهلوی که مجلداتی از آن در کتابخانه موجود است؛ نسخه هایی به خط و زبان سانسکریت که یکی از آنها به صورت آکاردئونی با جلدی زیبا و مزین است.
مجموعه ای از کتابهای نفیس چاپی که قدمت چاپ برخی از آنها به قرن پانزدهم میلادی بازمی گردد، از جمله انجیل بسیار بزرگی به زبان ارمنی، چاپ قرن شانزدهم؛ تحریر اقلیدس، چاپ قرن شانزدهم میلادی، قانون ابن سینا،؛ چاپ سال ۱۵۹۳م در شهر رم ایتالیا؛ انجیل دیگری به عربی چاپ قرن شانزدهم میلادی.
کتب خطی کتابخانه از لحاظ موضوع در زمینه های مختلفی به این شرح است فقه، اصول، کلام، حدیث، فلسفه، عرفان، تاریخ، ادبیات، تفسیر، قرائت، تجوید، علوم قرآنی، ادعیه و زیارت، دواوین شعر، اخلاق، طب، منطق، لغت، رجال و تراجم، تذکره، هیئت و نجوم، تقویم، کیمیا (شیمی)، صرف و نحو، بلاغت، بدیع، معانی بیان، حساب، هندسه، ریاضیات، جغرافیا، علم درایه، علوم غریبه (رمل، جفر، سحر، اسطرلاب)، معما، عروض و قافیه، فهرست، اجازات، طبیعیات، تامه نگاری، خوابگذاری، انساب، خط، پرسش و پاسخ و و متفرقات.
